Odadaki Fil: Geniş Toplum Kesimlerini İlgilendiren 3 Büyük Mesele

Türkiye’de ve dünyada geniş toplum kesitlerini ilgilendiren, lakin gündemin gürültüsü içinde birden fazla sefer art planda kalan bir dengesizlik var: iktisatların ürettiği bedel artarken ücretlilerin bu pastadan aldığı hissenin giderek azalması. Son yılların bilgileri, minimum fiyatın altın karşısında erimesinden, üretkenlik–ücret ilgisindeki kopuşa kadar tıpkı noktayı işaret ediyor. Tablo sırf bir ülkenin ya da bir devrin problemi değil; farklı coğrafyalarda emsal eğilimler görülüyor. Üç temel gösterge, fotoğrafı berraklaştırıyor: altın cinsinden alım gücü, ülkelerde üretkenlik ile gerçek fiyatların ayrışması ve pastası büyümeyen alanlarda (toprak, kaliteli eğitim gibi) fiyatların toplumun geniş bölümleri için ulaşılmaz hale gelmesi.

Altın Cinsinden Alım Gücü Çöküşte

Türkiye’de 2000’lerin başında taban fiyatla satın alınabilen çeyrek altın sayısı iki haneli rakamlardaydı. O günün taban fiyatı ile altın fiyatlarını yan yana koyduğumuzda, tek maaşla birden fazla çeyrek altın biriktirmek mümkündü. Bugün tıpkı karşılaştırma yapıldığında, taban fiyatın satın alabildiği çeyrek altın adedi birkaç modüle kadar gerilemiş görünüyor. Bu, sadece fiyat düzeyinin yükselmesi değil, ücretlilerin “sabit ve kıt” bir varlık karşısındaki gücünün aşınması manasına geliyor.

Altın örneği, para ünitelerinden ve tüketim kalıplarından bağımsız bir ölçüt sunduğu için çarpıcı. İşlenmiş besinde, dokumacılıkta yahut elektronik eşyalarda verimlilik ve global tedarik ağlarının tesiriyle fiyatlar izafî olarak dengelenebilirken, altın üzere arzı kısıtlı varlıklar fiyatlardaki gerçek artışların samimiyetini test ediyor. Sonuç, geniş kitlelerin tasarruf gücündeki dramatik gerilemeye işaret ediyor.

Küresel Desen: Yalnızca Bir Ülkenin Sorunu Değil

Benzer tabloyu gelişmiş ekonomilerde de görmek mümkün. ABD’de tam vakitli çalışanların gelirlerinin altın onsu cinsinden uzun devir seyri, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bariz bir düşüşe işaret ediyor. Avrupa’da İngiltere, Almanya ve Fransa üzere ülkelerde de altın cinsinden fiyat gücü geriliyor. Bu, dalgalı döviz kurları ya da bir ülkeye has enflasyon dinamikleriyle açıklanamayacak kadar yaygın bir olgu.

Küresel ortak hissede, uzun devirli teknolojik dönüşüm, finansallaşma, tedarik zincirlerinin yine yapılanması ve emek pazarlık gücünün zayıflaması üzere faktörlerin birleşimi. Farklı ülke örneklerinin birbirini doğrulaması, tartışmayı “yerel kriz” çerçevesinin dışına çıkarıp “sistemik eğilim” başlığına taşıyor.

1979 Kırılması: Üretkenlik Yükseldi, Gerçek Fiyatlar Takıldı

Ekonomik literatürde sık atıf yapılan bir öteki gösterge, üretkenlik (verimlilik) ile gerçek fiyatların uzun periyot ilgisi. 1950’lerden 1970’lerin sonuna kadar birçok gelişmiş iktisatta saatlik verimlilik ile fiyatlar birbirine yakın bir süratte arttı. Üretim yolları çağdaşlaştıkça, teknolojik ilerleme fabrikalardan hizmet kesimine yayıldıkça, personelin saat başına ürettiği paha büyüdü; fiyatlar de buna eşlik etti.

1979 sonrasında istikrar bozuldu. Verimlilik artmaya devam ederken fiyatlar birebir süratte ilerlemedi. Birtakım hesaplarda 1980 sonrası devirde üretkenlik onlarca puan artarken gerçek fiyat artışı tek haneli–düşük çift haneli düzeylerde seyretti. Emsal bir ayrışma, farklı ölçülerle Türkiye datalarında de görülüyor: emek verimliliği uzun yıllar içinde birkaç kat artarken, ücretlilerin satın alma gücündeki artış tıpkı ölçüde gerçekleşmedi. “Makastaki” bu açılma, gelir dağılımının zirve lehine kaydığını tanım ediyor.

Tüketim Bolluğu Neden Yanıltıyor?

Geniş kesitlerin günlük tecrübesi ise farklı bir his veriyor: besine erişim daha kolay, kıyafet ucuz, elektronik aygıtlar her yerde. Bir evvelki jenerasyonun ulaşamadığı pek çok esere bugün erişim mümkün. Bu, “zenginleşme” hissini beslese de tek başına aldatıcı olabilir. Zira çağdaş ekonomiler verimlilik sayesinde kimi tüketim kalemlerinin maliyetini süratle düşürdü; kitlesel üretim ve global rekabet, makul mal ve hizmetleri ucuzlattı.

Ancak birebir verimlilik mucizesi, pastası büyümeyen alanlarda çalışmıyor. Arzı sonlu toprak, muhakkak sayıdaki nitelikli okul yahut kentin merkezindeki âlâ bir lokasyon, teknolojik ölçekte çoğaltılamıyor. Bu alanlarda fiyatlar, gelir dağılımındaki uçurumun aynası üzere davranıyor. Sonuç, barınma, uygun eğitim ve inançlı varlık birikimi üzere başlıklarda “erişilebilirlik krizi”.

Kıt Varlıkların Aynası: Toprak, Düzgün Okul, Altın

Konut piyasası bunun en somut örneklerinden. Büyük kentlerde arsa kıtlığı ve artan talep, fiyatları ücret artışlarının üzerine taşıyor. Orta sınıf, 1+1 küçük daireleri bile yıllarca süren borçlanmalarla lakin karşılayabiliyor. Birebir formda, az sayıdaki itibarlı özel okulun fiyatları toplumun kıymetli bir kısmı için ulaşılması sıkıntı düzeylere tırmanmış durumda. Kıt varlıkların fiyatı, gelir dağılımındaki zirve kesitin ödeme gücüne nazaran belirleniyor; orta ve alt dilimler dışarıda kalıyor.

Altın da kıtlığı nedeniyle bu istikrarın barometresi. Ücretlilerin “güvenli liman” olarak gördüğü metal karşısındaki alım gücünün düşmesi, uzun vadeli birikim kapasitesinin eridiğini gösteriyor. Tasarruf birikiminin zayıflaması, kırılganlığı artırıyor; beklenmedik şoklarda hanehalkları daha süratli savruluyor.

Orta Sınıf Eriyor; Siyaset ve Demokrasi İçin Alarm

Gelir dağılımındaki bozulma ekonomik bir husus olmanın ötesine geçiyor. Orta sınıfın mali tartısının azalması, temsil gücü ve siyasal iştirak motivasyonunu zayıflatıyor. Uzmanlar, servetin zirve dilimde ağırlaşmasının siyaset imal süreçlerine etkiyi asimetrik hale getirdiği ikazını yapıyor. Bu süreç, demokratik dengeyi zorlayan yeni tansiyon çizgileri oluşturuyor; popülist dalgalar, kutuplaşma ve siyasal güvensizlik bu yerde güçleniyor.

Ekonomik pastanın geniş kısımlara adil biçimde dağılmaması, toplumsal hareketliliği de baltalıyor. Bir sonraki jenerasyonun daha düzgün bir hayat kuracağına dair beklenti sönümlendikçe, toplumsal huzursuzluk artıyor. “Hem daha fazla tüketiyoruz hem de daha huzursuzuz” paradoksu tam da burada ortaya çıkıyor.

Çözümler Üzerine Tartışma: Paylaşım Sistemleri Gündemde

Gündemdeki tartışmalar, “verimlilik artışının meyvesi kimde kalıyor?” sorusuna odaklanıyor. Öne çıkan başlıklar ortasında ücret–verimlilik bağını güçlendirecek kurumsal düzenlemeler, kâr paylaşımı ve performans primlerinin tabana yayılması, aktif toplu pazarlık düzenekleri, inhisar gücünü sınırlayan rekabet siyasetleri, sermaye gelirlerinin vergilendirilmesinde istikrar arayışı, nitelikli kamu eğitimi ve erişilebilir konut programları bulunuyor. Birtakım ülkelerde dört gün çalışma haftası üzere verimliliği toplumsal refaha çevirme teklifleri de test ediliyor.

Ortak maksat, üretkenlik artışını tekrar geniş toplum kesitlerinin gelirlerine yansıtmak ve kıt varlıkların erişilebilirliğini artırmak. Aksi halde altın, toprak ve nitelikli eğitim üzere alanlarda derinleşen fiyat uçurumu, orta sınıfın çekirdeğini daha da daraltabilir.